რატომ ვერ იძლევა მრავალწლიანი ინტეგრაციული პროგრამები რეალურ პოლიტიკურ შედეგს, როგორ აქცევს თბილისი რეგიონს პოლიტიკური იზოლაციის ზონად და რატომ განაგრძობს სახელმწიფო უსაფრთხოების სამსახური იქ დომინანტურ როლს, მაშინ როცა ადგილობრივები მაინც ინარჩუნებენ მოქალაქეობრივ აქტიურობას და თვითორგანიზების უნარს – ამ და სხვა საკითხებზე ჯავახეთში ჩატარებულ სოციალურ-პოლიტიკურ კვლევის “ინვესტირება ადგილობრივ შესაძლებლობებში: გზა ჯავაზეთის ტრანსფორმაციისკენ” ავტორი ოლესია ვართანიანი გვესაუბრება.
რატომ ვერ იძლევა ჯავახეთში უკვე წლებია განხორციელებული ინტეგრაციის პროგრამები სერიოზულ პოლიტიკურ შედეგს?
იმიტომ, რომ ეს პროგრამები მიმართულია ცალკეული ადამიანების ინტეგრაციისკენ, და არა მათთვის პოლიტიკური გავლენის მინიჭებისკენ.
წელს ზაფხულში ჯავახეთში საკმაოდ დიდი დრო გავატარე და სხვადასხვა სფეროდან ადგილობრივ საზოგადოებას შევხვდი. საბოლოოდ გადავწყვიტე ამაზე ანგარიში/სტატია დამეწერა – როგორია ადგილობრივი მოსახლეობის თვალით დანახული ცხოვრება რეგიონში.
დღეს ჯავახეთში ადამიანები გაცილებით უკეთ ფლობენ ქართულ ენას, ვიდრე, ვთქვათ, 20 წლის წინ. რეგიონს აქვს უფრო მჭიდრო სავაჭრო და ადამიანური კავშირები დანარჩენ საქართველოსთან. თუმცა, ამან არ გამოიწვია ავტომატურად ის, რომ ადგილობრივები პოლიტიკურად საქართველოს სრულფასოვან ნაწილად ქცეულიყვნენ.
მოსახლეობა მაინც აღიქვამს საკუთარ რეგიონს როგორც განსხვავებულს დანარჩენი ქვეყნისგან, რადგან ხედავენ, რომ თავადაც სხვანაირები არიან, და თბილისიც მათ სხვანაირად ეკიდება. ეს მხოლოდ რაღაც უთანხმოების ან უნდობლობის პრობლემა არ არის, და არც მხოლოდ ეთნიკურ განსხვავებას უკავშირდება.
ეს უფრო არის პოლიტიკური ცხოვრების განვითარების მექანიზმების არარსებობის შედეგი ადგილობრივ დონეზე. ეს პრობლემა, სხვათაშორის, მთელ საქართველოზეც ვრცელდება. მაგრამ, მაგალითად, კახეთში ადგილობრივ აქტივისტს მაინც შეუძლია იქცეს პოლიტიკოსად, როგორც რეგიონულ, ისე ეროვნულ დონეზე.
ჯავახეთის შემთხვევაში კი ეს ასე არ მუშაობს. თუნდაც ადამიანი კარგად ფლობდეს ქართულ ენას და იცნობდეს ქართულ სისტემას, მას მაინც ხვდება სერიოზული ბარიერები – არ არსებობს მხარდაჭერის სისტემა, სოციალური თუ პოლიტიკური ქსელი, რომელიც მისწრაფებას განვითარების საშუალებას მისცემდა.
ალბათ, ჯავახეთი პოლიტიკურად სრულიად სხვანაირად გამოჩნდებოდა, რომ ჰქონოდა მეტი უფლება, ფინანსური რესურსი და გადაწყვეტილების მიღების თავისუფლება.
როგორ ახერხებს მმართველი პარტია რეგიონში ასეთი მაღალი მხარდაჭერის შენარჩუნებას, მაშინ როცა ქვეყნის სხვა ნაწილებში პოლიტიკური განწყობები იცვლება?
მნიშვნელოვანია, რომ ჯავახეთი თითქმის ყოველთვის აძლევს ხმას ხელისუფლებაში მყოფ პარტიას, ვინც არ უნდა იყოს ეს კონკრეტულ მომენტში. ეს, განსაკუთრებით, თვალსაჩინოა კრიზისულ პერიოდებში.
მაგალითად, 2012 წლის არჩევნებზე და შარშანდელ საპარლამენტო არჩევნებზე ჯავახეთმა ორივეჯერ ხელისუფლებას მისცა ხმა, მაშინ როცა დანარჩენი ქვეყნის დიდი ნაწილი სხვაგვარად აფიქსირებდა პოზიციას.
ეს შედეგია იმისა, რომ რეგიონი პოლიტიკურად იზოლირებულია დანარჩენი საქართველოსგან. ადგილობრივი პოლიტიკური ცხოვრება ვერ ვითარდება, რადგან შესაბამისი მექანიზმები არ არსებობს.
მიუხედავად იმისა, რომ ადგილობრივი ხელისუფლება ფორმალურად არსებობს და იქ არჩეული არიან სომეხი წარმომავლობის ადამიანები, მათ არც ფინანსური რესურსი აქვთ და არც რეალური დამოუკიდებლობა, რის გამოც იძულებულნი არიან ყველა გადაწყვეტილება ცენტრთან, ანუ თბილისთან შეათანხმონ.
ასე იქმნება ჩაკეტილი წრე, როცა რეგიონი ცდილობს თავი აარიდოს ნებისმიერ რისკიან ნაბიჯს, მათ შორის არჩევნებზე ცვლილების სურვილსაც იმ შიშით, რომ ამით შესაძლოა ცენტრალური ხელისუფლების მხარდაჭერა საერთოდ დაკარგოს.
რეგიონში, რა თქმა უნდა, არსებობენ განსხვავებული აზრის მქონე ადამიანები, მაგრამ სისტემა სწრაფად შთანთქავს მათ.
და ამით სარგებლობს ნებისმიერი ხელისუფლება, ვინც არ უნდა იყოს ის. არავის უფიქრია ამ ჩაკეტილი წრის შეცვლა უკვე ათწლეულებია.
მოსახლეობა კი ამას ძალიან კარგად ხედავს. ისინი სულაც არ არიან უმეცრები – გრძნობენ, რომ რისკი მეტისმეტად დიდია, და საბოლოოდ მათ თავად უწევთ ამ გარემოში ცხოვრება, სადაც დახმარებას არავინ ელოდება.
როგორ როლს ასრულებს სახელმწიფო უსაფრთხოების სამსახური ჯავახეთში პოლიტიკურ და სოციალურ პროცესებზე კონტროლის თვალსაზრისით?
სუს-ი კვლავაც ძირითადი მოთამაშეა რეგიონში. ამაზე იშვიათად ლაპარაკობენ, რაც არასწორია.
სუს-მა ასეთი გავლენა მოიპოვა სააკაშვილის მმართველობის პირველ წლებში, როდესაც თბილისმა საბოლოოდ დაამყარა ინსტიტუციური კონტროლი ჯავახეთზე. ეს დაემთხვა რუსული სამხედრო ბაზის გაყვანას ახალქალაქიდან.
მაშინ სპეცსამსახურების ძლიერი გავლენა გარკვეულწილად გამართლებული ჩანდა და დღესაც ბევრი იტყვის, რომ ეს საზღვრისპირა რეგიონია, სადაც უსაფრთხოების სტრუქტურებს განსაკუთრებული უფლებები სჭირდებათ.
პრობლემა ისაა, რომ ძალოვანი სტრუქტურების გავლენით იფარება პოლიტიკური მმართველობის სისუსტე.
სუს-ი ვერ ჩაანაცვლებს მოქალაქეობრივ, პოლიტიკურ ინსტიტუტებს და ეს ეხება არა მხოლოდ ჯავახეთს, არამედ მთლიანად ქვეყანას.
მოსახლეობაში ასეთი ძლიერი კონტროლი აღიქმება როგორც ნდობის ნაკლებობა ცენტრის მხრიდან, და ჯავახეთის შემთხვევაში ამას ხშირად უკავშირებენ სომხურ ეთნიკურ წარმომავლობას.
ამით საკითხს ემატება დისკრიმინაციული ელფერი, თუნდაც თბილისი ამას შეგნებულად არ აკეთებდეს – უბრალოდ სპეცსამსახურების ფართო გავლენით ცდილობენ რეგიონული მმართველობის ხარვეზების დაფარვას.
არსებობს თუ არა რეგიონში სივრცე ოპოზიციური საქმიანობისთვის და რა ბარიერებს აწყდება ოპოზიცია ადგილობრივ დონეზე?
ფაქტობრივად, ოპოზიცია ჯავახეთში არ არსებობს. ოპოზიციური პარტიები მხოლოდ არჩევნების წინ ჩნდებიან და ჰგონიათ, რომ სწრაფად შეძლებენ ხმების მოპოვებას, მაგრამ ეს ასე არ მუშაობს.
ჯავახეთში ცხოვრება სხვაგვარადაა მოწყობილი, ვიდრე დანარჩენ საქართველოში. აქ საჭიროა გრძელვადიანი ურთიერთობების აშენება, ადგილობრივ პრობლემებში ჩაღრმავება, მათი რეალური გადაჭრის მცდელობა. დღეს ეს მით უფრო რთულია ცენტრალური ხელისუფლების წინააღმდეგობის ფონზე.
მაგრამ გულწრფელად რომ ვთქვა, მაშინაც კი, თუ სიტუაცია შეიცვლება, ეჭვი მეპარება, რამე სერიოზულად შეიცვალოს.
ოპოზიციას, როგორც წესი, არ სჯერა, რომ ჩიტი ბრდღვნად ღირს და ამაში რესურსის ჩადება რამეს მოიტანს. ისინი არ ქმნიან ადგილობრივ ქსელს, არ ესაუბრებიან ადამიანებს. ბოლო საპარლამენტო არჩევნებზე, მაგალითად, ოპოზიციის წარმომადგენლები არც კი ჩასულან რეგიონში ამომრჩეველთა შესახვედრად – არც კამპანია ჰქონდათ, არც პლაკატები გაკრული.
მათი აზრით, რეგიონი იმდენად მცირეა ელექტორალურად, რომ დიდ გავლენას ვერ მოახდენს საერთო შედეგზე. სწორედ ამიტომ, არჩევნებისას მათ ხმების ნაწილი მხოლოდ დიასპორის მეშვეობით მიიღეს.
სამწუხაროდ, ყოველი არჩევნების შემდეგ ჩნდება სტერეოტიპული ბრალდებები, თითქოს სომხები “მთავრობას აძლევენ ხმას”. ეს განცხადებები სრულად უგულებელყოფს იმ კომპლექსურ რეალობას, რომელშიც რეგიონი ცხოვრობს, და ასევე აჩვენებს, რომ ოპოზიცია არანაირ სისტემურ მუშაობას არ აწარმოებს ამ სივრცეში.
როგორ იმოქმედა სომხეთის გავლენის შემცირებამ და თბილისის კონტროლის გამყარებამ ჯავახეთის მოსახლეობის პოლიტიკურ თვითშეგნებაზე?
სომხეთის ფაქტორი მართლაც მნიშვნელოვანი იყო დაახლოებით 20 წლის წინ, როცა ჯავახეთში ჯერ კიდევ არ არსებობდა საქართველოს ცენტრალური ინსტიტუტების ძლიერი გავლენა.
1990-იან წლებში, სამოქალაქო ომებისა და კონფლიქტების ფონზე, რეგიონში ცხოვრების მინიმალური პირობების შესანარჩუნებლად ბევრი რამ სომხეთის გავლენაზე გადავიდა. ეს იყო იძულებითი ზომა, ცხოვრების ელემენტარული პირობების მხარდასაჭერად, მაგალითად, განათლების სისტემის ან ელექტროენერგიის უზრუნველყოფის სფეროში.
თუმცა მაშინაც კი, ერევანი ამ დახმარებას დიდი სიფრთხილით ეკიდებოდა. სომხეთისთვის აზერბაიჯანთან კონფლიქტის ფონზე საქართველო იყო ერთადერთი გზა რუსეთისა და ევროპის ბაზრებზე გასასვლელად, ამიტომ არასდროს სურდა ურთიერთობის გაფუჭება.
სწორედ ამიტომ, როცა სააკაშვილის ხელისუფლებამ დაიწყო ინსტიტუციური კონტროლის დამყარება რეგიონში, სომხეთმა არათუ წინააღმდეგობა არ გაუწია, არამედ გარკვეულწილად მხარიც დაუჭირა – როგორც პოლიტიკურად, ისე პრაქტიკულად.
დღესაც ასეა: ერევანი ჯავახეთს აღიქვამს როგორც საქართველოს ნაწილს და ეს მოცემულობა აღარც შეიცვლება.
შეძლებენ თუ არა მცირე, არაფორმალური საზოგადოებრივი ინიციატივები ადგილობრივი მოსახლეობის პოლიტიკური პასიურობის შეცვლას?
სინამდვილეში, სწორედ ასეთი ინიციატივები აჩვენებს, რომ ჯავახეთის მოსახლეობა არ არის პასიური. პირიქით — მათთვის ძალიან ახლობელია თავისუფლების იდეა, მათ უყვართ ურთიერთობა და მზად არიან საზოგადოებრივი აქტივობისთვის.
ჩემი კვლევის ფარგლებში ბევრ ასეთ ადამიანს შევხვდი – ისინი სრულიად ნებაყოფლობით ან საკუთარი ხარჯებით ახორციელებენ სხვადასხვა მცირე პროექტებს: ფერმერული ინოვაციებიდან დაწყებული, ქალთა რეპროდუქციული ჯანმრთელობის პრობლემებით დამთავრებული.
არის ახალგაზრდული კლუბები, სადაც ბავშვები კითხულობენ წიგნებს და საუბრობენ თავისუფლებასა და ადამიანის უფლებებზე; ადგილობრივი სკოლების მშენებლობის ინიციატივები, რომლებიც მთელ სოფლებს ახალ სიცოცხლეს აძლევს.
ეს ყველაფერი მედიის სათაურებს მიღმა რჩება. პოლიტიკოსები ამაზე არ საუბრობენ, მაგრამ ასეთი ინიციატივები ნამდვილად არსებობს და აერთიანებს ისეთივე ადამიანებს, როგორებიც დანარჩენ საქართველოში ცხოვრობენ. მათ უბრალოდ უნდათ იცხოვრონ სრულფასოვნად და თავისუფლად.
ვფიქრობ, ეს კვლევა შეიძლება დაეხმაროს ყველას, ვინც დღეს ფიქრობს, როგორ შეინარჩუნოს მოქალაქეობრივი აქტივობა რეპრესიული კანონების ფონზე.
მცირე, ქვედა დონიდან წამოსული აქტივიზმი სწორედ ის გზაა, რომელიც ავტორიტარიზმის წინააღმდეგ ბრძოლის მექანიზმად იქცევა.
