ავტორი: ვადიმ დუბნოვი
აზერბაიჯანი და სომხეთი შეთანხმდნენ, რომ სამშვიდობო ხელშეკრულების პროექტიდან გამორიცხონ მუხლი სომხეთის ტერიტორიაზე ე.წ. ზანგეზურის დერეფნის შესახებ, რომელიც აკავშირებს აზერბაიჯანს ნახიჩევანთან და შემდგომ თურქეთთან. როგორც საყოველთაოდ ცნობილია, კომუნიკაციების საკითხი მთავარი დაბრკოლებაა ისტორიული მშვიდობის გასაფორმებლად. ამიტომ მხარეები, როგორც ამის შესახებ ითქვა, მზად არიან ეს წინააღმდეგობა შემდგომ განხილვამდე მიიტანონ – სამშვიდობო ხელშეკრულების ფარგლებში და მისი დადების შემდეგ.
თუ ეს ასეა და თუ მივყვებით ამ შეთანხმების ფორმალურ მხარეს, მაშინ შესაძლოა სამშვიდობო ხელშეკრულება ძალიან დიდი ხნით იყოს გადადებული. მაგრამ შესაძლებელია სხვა, არც ისე ცხადი ვარიანტებიც არსებობდეს. როგორც აშშ-ს პრეზიდენტმა რონალდ რეიგანმა ერთხელ თქვა, არსებობს მშვიდობაზე მნიშვნელოვანი რაღაცეები. მით უმეტეს, როდესაც მშვიდობა არ არის თვითმიზანი რომელიმე დაინტერესებული მხარისთვის.
დაუთმე გზა
კომუნიკაციებისა და სამშვიდობო პროექტის შესახებ პუნქტის გამორიცხვა ერევნის წარმატებად შეიძლება ჩაითვალოს. თავად ის ფაქტი, რომ ეს თემა ერევნისთვის მშვიდობის ერთ-ერთი პირობაა, მიუღებელი იყო, რადგან კომუნიკაციის საკითხს უსაფრთხოებასთან აკავშირებდა და ამით წაგებულ ომში რეპარაციას დაემსგავსა. Კაპიტულაციის თემა ისედაც ტვირთდ აწევს ერევნის ხელისუფლებას. გზის საკითხი თეორიულად გადაიქცა მუდმივ casus belli-დ და, სხვა მსგავსი შემთხვევებისგან განსხვავებით, სრულიად იურიდიული იყო. ამავდროულად, ბაქომ, შესაძლოა, ამ თემის ზედმეტად დაძაბვის გარეშე, არ თქვას უარი ამ გზის ექსტრატერიტორიულობის პრეტენზიებზე. ამავდროულად, ის ორაზროვნად არ აკეთებს კომენტარს როგორც სომხეთში, ისე თავად აზერბაიჯანში არსებულ შიშებზე, რომ შესაძლოა მიზნების მისაღწევად ძალა იყოს გამოყენებული.
ერთი შეხედვით, ბაქოს თანხმობა სამყაროსა და დერეფნის ასეთი ფატალური კავშირის გაწყვეტაზე მის აშკარა დათმობას ჰგავს. ისმის კითხვა: რას იძლევა ერევანი სანაცვლოდ?
ითხოვს თუ არა ბაქო მისგან რაიმეს სანაცვლოდ?
პუნქტები, რომლის მიხედვითაც აზერბაიჯანმა შესაძლოა დათმობები მოითხოვოს, ბევრია, ამასთან, ნებისმიერი პოლიტიკური გემოვნების შესაბამისად. ამ პუნქტებიდან კი უპირველეს ყოვლისა, ეს ეხება სომხეთის კონსტიტუციის ცვლილებას. მისი პრეამბულა ეხება 1991 წლის სომხეთის დამოუკიდებლობის დეკლარაციას, სადაც საუბარია ყარაბაღთან გაერთიანებაზე. ისტორიულ ალუზიებს, რომელთა ინტერპრეტაცია იმავენაირი შემაშფოთებელი თანამედროვე სახითაა შესაძლებელი, იმ დროინდელი აზერბაიჯანის კონსტიტუციური აქტიც მოიცავს, რომელშიც დამოუკიდებელი აზერბაიჯანი 1918 წლის აზერბაიჯანის დემოკრატიული რესპუბლიკის მემკვიდრედ არის გამოცხადებული. იმდროინდელი დოკუმენტების მიხედვით, ტერიტორია მოიცავდა სომხური სიუნიქის უზარმაზარ ტერიტორიებს და სევანის მხარესაც კი. აზერბაიჯანში ამას აპროტესტებენ: რუსეთმაც გამოაცხადა თავი სსრკ-ს სამართალმემკვიდრედ, მაგრამ არ აქვს პრეტენზია მის ტერიტორიებზე. უკრაინის ტრაგიკული პრაქტიკა გარკვეულწილად ფასს უკარგავს ამ არგუმენტს, მაგრამ იურიდიული თვალსაზრისით, ის შესაძლოა ლეგიტიმური იყოს – მხოლოდ იმდენად, რამდენადაც ამ დავის ლეგალურად ჩათვლაა შესაძლებელი. რეალურად, თემა პოლიტიკური ხასიათისაა.
საკმაოდ დიდი ხნის მანძილზე, ბაქო ერევანს ამ პრეტენზიას არ უცხადებდა, ალბათ იმ იმედით, რომ ზანგეზურის დერეფნის საკითხში წარმატებას დამატებითი ზეწოლა არ დასჭირდებოდა. სხვათაშორის, ეს არ არის პირველი შემთხვევა, როდესაც აზერბაიჯანი ამ პოლიტიკურ მექანიზმს იყენებს. ანალოგიურად, ერევნის მცდელობის საპასუხოდ, რაც შეიძლება დიდხანს გადაედო ყარაბაღის საკითხის გადაწყვეტა, ბაქომ გაააქტიურა ე.წ. “დასავლეთ ზანგეზურის” თემა – იმ ტერიტორიიდან განდევნილი აზერბაიჯანელების დაბრუნება სომხურ სიუნიქში. ერთის მხრივ, მოთხოვნა საკმაოდ სამართლიანია. თუმცა, მისმა აშკარად სპეკულაციურმა ხასიათმა ერევანს საშუალება მისცა, მეტწილად აერიდებინა ამ თემის სერიოზული განხილვა, რამაც შესაძლოა სომხეთში მორიგი შიდაპოლიტიკური აფეთქება გამოიწვიოს. როგორც მოსალოდნელი იყო, ყარაბაღის თემის დახურვის შემდეგ, ეს თემა თანდათან შეჩერდა, თუმცა დროდადრო წამოიწევს – ახლა, როგორც ყარაბაღიდან წასული სომხების დაბრუნებაზე საუბრის განახლების ერთ-ერთი პირობად.
იმავდროულად, სომხეთში, ბოლო დროის სამხედრო-პოლიტიკური კატასტროფებისგან მიღებული შთაბეჭდილების ქვეშ, ნერვიულად რეაგირებდნენ ბაქოს მხრიდან ზეწოლის ნებისმიერ ფორმაზე, ხედავდნენ შესაძლო ომის საფრთხეს, მაგრამ უკვე უშუალოდ ქვეყნის ტერიტორიაზე. ხელისუფლება არ ჩქარობდა ამ შიშების გაქარწყლებას, იმ იმედით, რომ მათ გადარჩენის რესურსად აქცევდა და მათ ეს კარგად გამოუვიდათ კიდეც. ოპოზიცია, რომელიც ჯიუტად ეყრდნობოდა ნიკოლ ფაშინიანის დამარცხების იდეას, ემოციური თვალსაზრისით, შესაძლოა მიაღწია მიზანს, რაზეც ხელისუფლება კონფრონტაციით არ პასუხობდა, რაციონალურობა არჩია და ოპოზიციის სიძლიერე სისუსტედ აქცია და მისი სიხისტე ომის რისკად. Როგორც ნაწილობრივ “ქართული ოცნების” ტაქტიკა, მაგრამ გარკვეული ნიუანსებით.
იმავდროულად, თავად ხელისუფლება ხვდებოდა, რომ ეს შფოთვა საკმაოდ დრამატიზირებული იყო. სომხეთში რეალური შეჭრა თითქმის არ შედის აზერბაიჯანის გეგმებში და, საერთო ჯამში, ეწინააღმდეგება მის ზოგად ლოგიკას – განსაკუთრებით კი დერეფნის გაყვანის მიზნით, თუნდაც ექსტრატერიტორიულის. რა თქმა უნდა, აზერბაიჯანში ბევრია რადიკალურად მოაზროვნე ადამიანი, ვინც ტაშს დაუკრავს სცენარის ასეთ გაგრძელებას. მაგრამ ბაქოს ხელისუფლებას, ვინ რაც არ უნდა იფიქროს მასზე, არ სჭირდება მოსახლეობის მსგავსი საყოველთაო მხარდაჭერა. მსოფლიოში მისი პოზიციონირების ფორმულა ჯერჯერობით საკმაოდ ეფექტურად გამოიყურება, მათ შორის იმიტომ, რომ ფორმალური თვალსაზრისით, იგი არ არღვევს არცერთ საერთაშორისო ნორმას. ბაქომ აღადგინა ტერიტორიული მთლიანობა და ყველა დისკუსია საზღვრის დელიმიტაციის, ძალისმიერი შანტაჟის ან თუნდაც ეთნიკური წმენდის ბრალდებებთან დაკავშირებით, ინტერპრეტაციის ხასიათს ატარებს. ამ ვითარებაში აბსოლუტურად არ არის საჭირო ბაქოს უდავო აგრესორად წარმოჩენა. მეტიც, თავად აზერბაიჯანისთვის ზანგეზურის დერეფანი არ წარმოადგენს ისეთ პირველად ღირებულებას, როგორიც რუსეთისთვისს ან თუნდაც თურქეთისთვის. მათ გამო, ის ნამდვილად არ აპირებს საკუთარი რეპუტაცია ფატალურად გაწიროს. ამ დერეფნის ტვირთისა და ტრანსპორტირების პერსპექტივები ჯერ კიდევ არ ჩანს, ე.წ. არაზის დერეფანი – ირანის ტერიტორიის გავლით, თუმცა არც ისე მოსახერხებელი და ეფექტურია, მაგრამ არ მოითხოვს პოლიტიკურ ხარჯებს. გარკვეულწილად პირიქითაც კი: საკითხის ასეთი ფორმულირება მხოლოდ ხაზს უსვამს აზერბაიჯანის მზადყოფნას საკითხის მშვიდობიანი გზით გადაწყვეტას, ხოლო სომხეთის დანაკარგები და რისკები შეფასდება არა როგორც სამხედრო, არამედ ექსკლუზიურად დაკარგული სარგებლის სახით.
ერთი სიტყვით, ბაქოს ინტერესი ზანგეზურის დერეფნის მიმართ იმდენადაც არ შემცირებულა, რამდენადაც მის რეალურ მნიშვნელობას შეესაბამება. მაგრამ შესაძლოა მისი მნიშვნელობა სამშვიდობო ხელშეკრულებისთვის სულ სხვა ხასიათის მატარებელი ყოფილიყო. შესაძლოა ვივარაუდოთ, რომ მან სხვა სახის დაპირისპირების სახე შეიძინა: როგორი უნდა იყოს სინამდვილეში ეს შეთანხმება – სრულმასშტაბიანი დოკუმენტი, რომელიც შეიცავს შერიგების ყველა ფორმულას, ან რაიმე სახის ჩარჩებში ჩასმულ შეთანხმებას, დეკლარაციას ჟანრში “მშვიდობა უკეთესია ვიდრე ომი”, ხოლო საუკეთესო შემთხვევაში – საგზაო რუკას?
როგორც ჩანს, სრულფასოვანი სამშვიდობო ხელშეკრულების ვარიანტი არც ერთი მხარისთვის არ იყო მიმზიდველი. აზერბაიჯანისთვის, რომელმაც ომი მოიგო და, ამავე დროს, აგრძელებს გამარჯვების სერიას ომის შემდგომ ვითარებაში, სამშვიდობო ხელშეკრულება ამ გამარჯვების ნიშანი უნდა გამხდარიყო. მასში მშვიდობის ყველა პირობა უნდა იყოს გაჟღენთილი “დამარცხებულთა მიმართ მწუხარების განცდით”. თუ არა დერეფნით, მაშინ პირობებით, რომლებითაც, გამარჯვებულის აზრით, უბრალოდ უნდა უკარნახოს დამარცხებულს ამ ჟანრის კანონით. რა რაოდენობის და როგორი ჯარი, როგორ არის სტრუქტურირებული საზღვარი, რა წერია კონსტიტუციაში – და ასე შემდეგ: ყველაფერს, რასაც ერთი სახელმწიფო არასდროს მოითხოვს მეორესგან, თუ ომში არ დამარცხეებს. ერთი სიტყვით, აზერბაიჯანისთვის სამშვიდობო ხელშეკრულება არის, გარკვეულწილად, მაგრამ თან აუცილებლად, შეთანხმება სომხეთის კაპიტულაციაზე. უფრო მეტიც, აზერბაიჯანმა იცის, ეს ყველაფერი როგორ ხდება: დღეს შენ უიმედოდ წააგებ ომს და შემდეგ გადის ოცდაათი წელი და ყველაფერი რადიკალურად იცვლება. ნებისმიერი სახელმწიფო ასეთ ვითარებაში ყველაფერს გააკეთებს იმისათვის, რომ დაიცვას თავი პერიპეტიებისგან.
მაგრამ დღეს ასეთი მიდგომები საერთოდ აღარ მუშაობს და არც ისე ადვილია სამხედრო გამარჯვების ფურცელზე თარგმნა. ეს კი ზუსტად იმ მიზეზით, რომ ასეთი ჟანრი ბაქოს აწყობს, ხოლო ერევანს – არა. მას აქვს ინსტრუმენტები იმისთვის, რომ ეს არ მოხდეს. ამავდროულად, ერევანმა თავიდან უნდა აირიდოს კიდევ ერთი ხაფანგი – რუსული. რაც შეეხება მოსკოვთან ურთიერთობის გართულებას, მხოლოდ ზედაპირულად ჩანს, რომ მთავარი საკითხი ОДКБ-ში მდგომარეობს. ფაქტობრივად, ეს საკითხი ბევრად უფრო ღრმა და არც ისეთი მნიშვნელოვანია, სად გაფორმდება ზუსტად ეს მშვიდობის ხელშეკრულება – მნიშვნელოვანია ის, რომ მოსკოვს აქვს საკუთარი შეხედულებები ამ დოკუმენტთან დაკავშირებით, რომელშიც ბაქოსა და ანკარას პოზიციები უფრო ახლოსაა მასთან. სწორედ ამიტომ, ერევნისთვის ყველაზე ეფექტური გზა ხელშეკრულების არასაჭირო გადახედვის თავიდან ასაცილებლად არის დასავლეთის დახმარება და ეს დიდწილად განსაზღვრავს სომხეთის ყველა “დასავლურ” ტალღას.
ერთი სიტყვით, თითოეულ დაინტერესებულ მხარეს, მათ შორის უშუალო მონაწილეებს, განსხვავებული მოტივები აქვს. მეტიც, ერევნისა და ბაქოს მოტივები საბოლოოდ ყველაზე ახლო აღმოჩნდება – არც ერთს და არც მეორეს არ სჭირდება სამშვიდობო ხელშეკრულება იმ ფორმით, რომელშიც დოკუმენტი განიხილება. ეს დასავლეთისთვის საინტერესოა, ბაიდენის გამავალი ადმინისტრაციაც არ ეწინააღმდეგება საბოლოო სირენის წინ სამქულიანის ჩაგდებას, ხოლო კომპრომისის მისი ვერსია სომხეთისთვის უფრო მიმზიდველია. მოსკოვს აქვს საკუთარი, თუმცა სრულიად განსხვავებული ხასიათის ინტერესი სამშვიდობო ხელშეკრულების დადებაში.
თუმცა, ამ მოთხოვნების შეუსაბამობა კომპენსირდება მათი არამოთხოვნადობით. გარდა ამისა, სომხურ-აზერბაიჯანული ისტორია, რომელიც უკვე მეორეხარისხოვანია დასავლეთისთვის იმის გათვალისწინებით, რაც მთლიანად რეგიონში ხდება, ახლა, ახლო აღმოსავლეთის კრიზისის პირობებში, განსაკუთრებით მისი ირანისა და ისრაელის ნაწილში, ყურადღების პერიფერია სრულად დაქვეითებულია. ეს კი არის ის, რაც ყველა მონაწილემ უნდა გაითვალისწინოს. გარდა ამისა, ბაქომ უნდა გაითვალისწინოს, რომ ანკარა, გარკვეულწილად, ვაშინგტონთან ურთიერთობების გაუმჯობესების ფარგლებში, მზად არის ერევანთან განიხილოს რეგულაციის გარკვეული ასპექტები და არა ყოველთვის ბაქოს გადასახედით. აზერბაიჯანი არ მალავს თავის გაღიზიანებას და ამ დისკუსიების მასშტაბები ჯერ კიდევ საკმაოდ სიმბოლურია, მაგრამ ეს ასევე იმ რეალობის ნაწილია, რომელიც აზერბაიჯანს სომხეთთან სამშვიდობო პროცესისადმი მოლოდინის შემცირებას აიძულებს.
საბოლოო ჯამში, შესაძლოა, ხელშეკრულების პროექტიდან კომუნიკაციის პუნქტის ამოღება აღმოჩნდეს კომპრომისი, რომელიც ყველასთვის მისაღებია, თუმცა ნაკლებად სავარაუდოა ის, რომ აზერბაიჯანი ხელიდან გაუშვებს შესაძლებლობას, დაიჟინოს, რომ ეს არის დათმობა სომხეთისთვის. მაგრამ მას ასევე შეუძლია მიიღოს გარკვეული ბონუსი – შანსი იმისა, რომ სამშვიდობო ხელშეკრულება გაფორმდეს COP29 კლიმატის კონფერენციაზე, რომელიც გაიმართება ბაქოში მიმდინარე წლის ნოემბერში. ამას ბაქო იმდენად სერიოზულად უყურებს, რომ ერევანთან შეთანხმების სანაცვლოდ, არ დაედო ვეტო მის ჩატარებაზე აზერბაიჯანში, იგი დათანხმდა სომხეთის ჩართვას კლიმატის კონფერენციის აღმასრულებელ კომიტეტში. მისი გამოყენება სულაც არ არის აუცილებელი, მაგრამ ბაქოს დასაკარგი ბევრი არ აქვს. ხელშეკრულების ხელმოწერა იქნება მოვლენა, რომელიც კიდევ უფრო გაუსვამს ხაზს მის მნიშვნელობას. იმდენად, რამდენადაც აღარ იქნება მნიშვნელოვანი, რომ ეს შეთანხმება იქნება რაღაც დიდი და ნაკლებად სავარაუდოა, რომ ის გახდეს დეკლარაციაზე მეტი. მის გარეშე ცხოვრება ადვილია და ისეთი მნიშვნელოვანი საკითხები, როგორიცაა კომუნიკაციები, ალბათ სამშვიდობო ხელშეკრულების მიღმა დარჩება, რაც ლოგიკურია. მაშინ კი ნამდვილად არ არის მნიშვნელოვანი, როდის, როგორ და სად გაფორმდება მშვიდობა. ბაქოს მოთხოვნა სომხეთის კონსტიტუციის შეცვლის შესახებ ასევე არ არის თვითმიზანი, ეს არის ინსტრუმენტი, რომელიც, ალბათ, კიდევ არაერთხელ გამოადგება.
